Blog

Dokuma

Dokumacılığın Tarihçesi
İnsanın hayvan postu yerine dokumayı koymayı nasıl akıl ettiğini bilmiyoruz. Bazıları koyunların yünlerinin keçeleştiğini gören insanın dokuma sanatı düşüncesine vardığını iddia eder. Ama dokumadan önce eğirme gelir.

Eğirmenin tarihi ilk Tanrıların ortaya çıktığı o uzak çağlara kadar gider. Tanrıça Frigga elinde bir iğle tasvir edilirdi

Penelope, dikey dokuma tezgahı başında. Eski Yunan vazo resmi

Dokumacılık tarihi açısından dikkat çekici bir tarihi eser. Yün Eğirenler – MÖ.8.yy Elam Medeniyeti

Dokumacılık tarihinde makineleşme ne zaman başlar?
İşin garibi eğirme ve dokumanın binlerce yıl, taş devrindeki ilkel usul değişmeden sürüp gitmesidir. Makineli dokuma ve iplik bükme tezgâhları iki yüzyıldan daha eski değildir. 200 yıl önceye gelinceye kadar bütün dünyada elle eğirilir ve elle dokunurdu. Yalnız Almanya ve batı Avrupa’da durum başkaydı.
El İğlerinde iplik hem bükülür, hem de sarılır. çıkrıkta ise iğle masura ayrıdır. Bu yol ilkçağ Hindistan iplik çıkrıklarında da kullanılmıştır.
Yalnız bunlar Alman çıkrığı gibi ayakla işletilmezdi. Alman çıkrığının püf noktası iğle masuranın aynı hızla dönmeyişleridir. İğle masuranın dönüş sayıları, ipliğin masuraya sarılmasına imkân verir. Alman çıkrığının kusurlu tarafı, ancak oldukça kalın iplik bükmeye yaramasındaydı. İnce iplik masuranın fazla çekmesi yüzünden kolayca kopar.

Dokumacılık tarihi açısından dikkat çekici bir tarihi eser. Yün Eğirenler – MÖ.8.yy Elam Medeniyeti

M.Ö 500 de Eski yunan devri çözgü ağırlıklı bir dokuma tezgahı
Dokumacılık tarihi ve savaşların etkisi
Dokumacılık zamanla daha da önem kazandı. çünkü son beş yüzyılda savaşlar yüzünden soyulmuş olan insanların yeni elbiselere büyük ihtiyaçları vardı. İhtiyaç büyüdükçe o oranda çok iplik bükmek gerekti ve büyük din savaşlarından sonra Avrupa’nın nüfusu şaşılacak kadar çabuk artınca, elbise ihtiyacı da insan sayısıyla birlikte arttı. O zaman en ihtiyarlara bile iplik büktürülmeye başlandı. Hapse girmiş olan genç ve sağlam adamlara da, iplik bükmek gibi işler yaptırıldı.
Kadınlar, çocuklar, ihtiyarlar ve zindanlardakiler sabah karanlığından akşamın alaca karanlığına kadar iplik bükerlerdi. Fakat bir zaman geldi ki onlar da iplik yetiştiremez oldular. O zaman askerler de buna zorlandı; çocuklar beş yaşını doldurur doldurmaz çıkrık başına oturtuldu.
çocuklar, kadınlar ve ihtiyarlar, iplik imalâthaneleri de denen, eğirme evlerine toplandılar. Bu eğirme evleri, dokumacılık tarihi fabrikalarının başlangıcıdır.

Orta çağda dokumacılık
John Kay ve Seri atışlı (Flying shuttle) dokuma makinesi – 1733
İngiliz John Kay, 1733’te ”seri atışlı” denen tertibatı icat etti. Bu tertibat dokumacıya, kol uzunluğundan daha geniş kumaşlar dokuma imkânını veriyordu. John Kay mekiğe tekerlekler takıp, basit bir mekanizma yardımıyla fırlatılmasını sağlamıştır. O zamana kadar, tek başına çalışan bir dokumacı ancak kolunun erişebildiği genişlikte kumaş dokuyabilirdi, daha fazlası mümkün değildi. çünkü mekiği atmak ve tutmak zorundaydı. Daha geniş kumaş yapmak istenirse bir tezgâhta iki işçinin çalışması lâzımdı.Bu yeni dokuma tezgâhında artık mekik elle atılmıyor, boy iplikleri arasından, kamçıya benzer bir tertibatla bir yandan öbür yana fırlatılıyordu.
John Kay’ın Seri atışlı (Flying shuttle) dokuma makinesi

İplik ihtiyacının artması
Dokumacılar «seri atışlı» yı kullanmaya başladılar ve ansızın bambaşka bir sıkıntı karşısında kaldılar. İki katı dokuyabiliyorlardı, fakat iki kat fazla iplik sağlayamıyorlardı. 16 mart 1751’de Society of Arts «keten, pamuk ya da kenevirden aynı zamanda altı ipliği birden bükecek ve bir insan tarafından kullanılacak» en iyi makineyi yapan için elli İngiliz altınlık bir ödül koydu.
Bu ödülün tarihi, pamuğun modern tarihi, Amerika güney devletlerinin yükselişinin, Amerika zencilerinin ıstırabının ve esaret meselesi yüzünden tutuşan kuzey ve güney hükümetleri savaşının başlangıcı olması bakımından önemlidir. Aynı zamanda İngiltere’nin dokuma endüstrisinde başta gelişinin temeli de bu tarihte atılmıştır.
Ortaçağın sonuna kadar Hindistan’la Mısır en büyük pamuk memleketleriydi. Sonra Amerika keşfedildi. Keşfedenler bu yeni memlekette pamuk bitkisinin yetişebildiğini ve çok iyi geliştiğini gördüler. Amerika yalnız altın ve gümüş çıkarmıyordu. Burada sistemli bir şekilde pamuk yetiştiriliyor ve Avrupa’ya getiriliyordu. Pamuk lifleri esnek olduğu için bundan hem gayet ince iplikler yapılabiliyor, hem de bu iplikler çok daha güç kopuyordu.
Dokumacılık tarihindeki ilk iplik eğirme makinesi – 1764
1764 senesinde, 50 altınlık ödülün konmasından 13 sene sonra, Blackburn’de Stanhill kasabasında dokumacı James Hargreaves, istenen makineyi yapmayı başardı. Buna kızının adı olan ”Jenny” ismini verdi. Solgun benizli «Jenny» artık sabah uykularını iplik bükmek için harcamak zorunda değildi.
1764 yılında icad edilen iplik eğirme makinesi
James Hargreaves, 1764 yılında, iplik tekerleğini bir iplikten daha fazla döndürmeyi mümkün kılarak, eğirme tekerleğini geliştiren ilk makine olan iplik eğirme makinesini icat etti. (yukarıda)
«Jenny» makinesinin icadı duyulur duyulmaz, işlerini kaybedeceğini düşünen gözü dönmüş bir halk kitlesi dokumacının evine saldırdı ve makineyi parçaladı. Greaves kızıyle birlikte, ancak canlarını kurtararak kaçmak zorunda kaldı. Her ne kadar Jenny, makine sayesinde mutlu olamadıysa da başka Jennyler oldular. İsmi ise dokumacılık tarihi sayfalarına yazılmış oldu.
Otomatik tekstil makinesiyle dokumacılık tarihi şekilleniyor- 1769
Bükme makinesinin zaferi birkaç yıl sonra başladı. Yoksul bir adam olan ve evden eve dolaşarak saç boyası satan, Bolton’lu berber Richard Arkwright, Hargreaves’in başladığı işi tamamladı. İngiliz Richard Arkwright’ın 1769’da geliştirdiği Vargel Tezgahı, önce ipliği çekiyor ve bir makaraya ya da bobine sarılırken bükülüyordu.

Arkwright su çerçevesi
Richard Arkwright, daha güçlü iplikler için iplik üreten su çerçevesini icat etti. Aynı zamanda ilk güçlü, otomatik ve sürekli tekstil makinesi oldu ve küçük ev imalatından tekstil ürünlerinin fabrika üretimine doğru ilerlemesini sağladı. Su çerçevesi ayrıca pamuk ipliklerini çevirebilen ilk makineydi. (Yukarıdaki resim)
Arkwright, dokumacıların yeteri kadar iplik bulamadığını, ama bükücülerin gene de işlerini kolaylaştıracak her makineyi tahrip edeceklerini biliyordu. Bir parça para artırabildi. Bu parayla bir saatçi, bir de demirci tuttu. Bu yardımcılarıyla bir atölyeye kapanarak Hargreaves’inkinden daha iyi bir iplik bükme makinesi yaptı. Halkı aldatmak için, kiraladığı bir arabalıkta kendiliğinden işler motoru yapmaya çalıştığını ortalığa yaymıştı.
Halkı aldatabilirdi, ama karısını aldatamadı. Kadın onun yükselme yolunda olduğunu ve ona on çocuk doğurmuş olan kendisini bırakacağını anladı ve yapılan ilk makineyi kırdı. Arkwright, karısının şerrinden ve halktan korkusundan, başka bir şehre kaçtı. Derbyshire’da Cromford şehrinde, başkalarının parasıyla, ilk iplik bükme makinesini yaptı. Bir çorap örme imalâthanesi açtı ve 1790 senesinde, iplik bükme makinesini işletmek için iki buhar makinesi satın aldı.
Dokumacılığın tarihçesi
İplik Çerçevesi (1768) Richard Arkwright pamuktan iplik yapımı için mekanik tezgah.
Arkwright’in makinesiyle İngiltere bütün dünya pamuğunu iplik haline koyabilirdi. Herkes İngiltere’ye muhtaç duruma gelmişti. Asker, makine kıranları tepeledi ve Arkwright asalet unvanı aldı. On çocuğunun herbirine sağlığında on bin altın verdi, üstelik, 1792’de öldüğü zaman yarım milyon altın daha bıraktı.
Dokumacılığın tarihçesi ve ilk mekanik dokuma tezgahı -1785
Artık dokumacıların iplik açlığı giderilmişti. Hatta uzak görüşlüler, dokumacıların işleyebileceğinden fazla iplik yapılmasından korkmaya başladılar. Bu uzak görüşlüler arasında, Nutingham- shire’de Mornham’da doğmuş şair ve papaz Dr. Edmund Cartwright vardı.Cartwright dokumacılığın tarihçesi üzerinde iz bırakan kişilerden biridir. Eğer piyasada aşırı iplik birikecekse, daha çok dokumaya ve gelişmiş dokuma tezgahlarına da ihtiyaç olacaktı.
O zamana kadar hiç bir dokuma tezgâhı görmemiş olan Cartwright işe girişti. Bir sene sonra, Dr. Edmund Cartwright 1785 yılında ilk makineli mekanik dokuma tezgâhını icat etti.

Edmund Cartwright, kumaş yapmak için iplikleri birleştiren mekanik dokuma tezgahını icat etti
Arkwright gibi papaz Cartwright da bu işten değildi. Cartwright, sadece bilgi bakımından berbere üstündü. Berber Arkwright sadece zengin ve büyük bir adam olmak tutkusuyla çalışmıştı. Cartwright’a ilham, güç ve cesaret veren ise şu olay olmuştu:
Dokumacılığın tarihçesi üzerinde iz bırakan olay
Viyanalı maliye müşaviri Kempelen o sırada bütün dünyayı, satranç oynayan Türk’le hayrete düşürmüştü. Bu, tenekeden yapılmış, içi silindirler ve çarklarla dolu bir otomattı. Tenekeden yapılmış Türk’ün önünde bir satranç tahtası vardı. Zamanın en büyük satranç oyuncuları Türk’ün kendilerinden daha iyi satranç oynadığını itiraf zorunda kalmışlardı. Büyük Friedrich’i ve Napolyon’u yenmişti.
Cartwright şöyle düşündü: Düşünebilen bir otomat yapıldıktan sonra neden dokuyabilen bir otomat yapılmasın?
”Satranç oynayan Türk” adlı makine
Fakat satranç oynayan Türk, bir göz boyacılık makinesinden başka şey değildi: İçinde bir adam saklıydı; Cartwright bunu bilmiyordu. Eğer Kempelen’in otomatıyla yaptığı dalavere daha önce meydana çıksaydı belki de dokuma makinesi o sırada icat edilmeyecekti. Bu, dokumacılığın tarihçesi üzerinde iz bırakan enteresan bir olaydır.
Dokumacılar Cartwright’ın kendilerine sunduğu şeyi almak istemediler. İnanılmaz bir inatçılıkla eski tezgâhlarına bağlı kaldılar. Bunun üzerine Cartwright bir dokuma fabrikası açtı, fakat devam ettiremedi. Bu nazik adam, dokumacıların boyuna makinelerini kırmalarına çok üzülüyordu. Onun, sert Arkwright gibi demirden bir yüreği yoktu. Ticareti başkalarına bıraktı ve parlamentonun, yorgunluklarına ve kırılan makinelerine karşılık, on bin altınlık bir mükâfat vermesi kendisine yetti.
Bir Jakarlı dokuma atölyesi – 1858 Almanya
Dokumacılığın tarihçesi ve Amerikan iç savaşı
Dokumacılar sadece İngiltere’de yüz dokuma makinesi kırdılar. Hükümet bunlara karşı asker gönderdi.
İngiltere dokumacıları tepeledi ve Kuzey Amerika’nın güney hükümetlerine gittikçe daha fazla esir gönderdi. çünkü fabrikatörlere gerekli pamuğun ekilmesi ve toplanması lâzımdı.
Gittikçe daha fazla kumaş yapılıyor, fakat insanların giyeceğe olan ihtiyaçları bir türlü tatmin edilemiyordu. Esirlerin azat edilmesi için savaş başlayınca (bu, biraz da pamuk üretimi uğrunda bir savaştı), Güney hükümetlerinin dostları, esirliğin ilgasının insanların kısa zamanda çıplak kalacakları demek olduğunu söylediler. Buna rağmen esirlik kaldırıldı.
Pamuk tarlalarında çalışan köleler
Dokumacılığın tarihçesi anlatılırken Amerika’daki pamuk tarlalarında çalışan kölelere yer vermemek olmaz. Zira bu, Amerikan iç savaşına ve sonrasında Amerika Birleşik Devletlerinin kurulmasına yol açan sebeplerdendir. (yukarıdaki resim)
Dokumacılığın tarihçesinde buharlı makinelerin rolü
Buharlı bir tarım makinesi
Buharlı makinelerin pamuk tarlalarına girmesi de dokumacılığın tarihçesi üzerinde etkili oldu (yukarıda)
Esirlik kaldırıldı ama gene de eskisinden fazla pamuk yetiştirildi. Bu da Alman mühendis Max Eyth’in buharlı sapanı daha iyi bir şekle koymasıyla mümkün olabildi. Esirlerin yerine şimdi makineler çalışıyordu. Tarlaların üzerinde buhar sapanları homurdanıyor, fabrikalarda iplik bükme makineleri şakırdıyor ve dokuma makineleri takırdıyordu.

Dokumacı kız (1900 yılı)
“Dokumacı kız” Massachusetts’te tekstil şirketlerinde küçük kızlar 13 yaşında çalıştılar. Yıl : 1900 (Yukarıdaki resim)
Bu yazıda dokumacılığın tarihçesi konusunu olaylar ve resimlerle anlatmaya çalıştık. Giysi İhtiyacının hâlâ giderilemediğini çamaşır dolabını açan herkes anlayabilir. Hepimizin elimizde olandan fazla giyim eşyasına ihtiyacımız vardır. İnsanların gene de, eskiye göre, bu kadar fazla giyecek sahibi olmalarını, lânetlenmiş ve kendilerini icat eden insanlar dövülmüş ve kovulmuş olan makinelere borçluyuz.
İPLİK ÜRETİMİNDE DEVRİM:
Plastiği hammadde olarak kullanılan projeyle, çevre dotu olarak ihtiyacı karşılayan "Pet şişe kırıntılarından FDY iplik üretim makinesinin tasarımı, imalatı ve denenmesi"adını taşıyan projeye tübitak destek vermiştir.

10 metre genişliğinde, 7 metre derinliğinde ve 9 metre yüksekliğindeki makinenin imalatı Gaziantep'te gerçekleşti. Prototip makine ile birlikte pet şişe kırıntılarını kristalize etme ve kurutma sistemi de tasarlanmıştır.

Plastik malzemelerin geri dönüşümünün aşamaları;

►Atık plastiğin toplanması ve uygun ortamlarda depolanması gerekmektedir.
►Plastik malzemeler özelliklerine göre ayrılıyor.
►Yıkanıp, temizleniyor ardından 140 derecede üç saat kurutuluyor. Böylelikle nem dışarı atılarak işlemeye uygun hale geliyor.
►İplik hale gelecek pet şişe kırıntıları, iplik üretim makinesinin ekstüder adı verilen bölümünde 290 derece eriyik hale getiriliyor.
►Eriyik hale getirilen plastikler yabancı atıklardan arındırılıyor.
►Eriyik halindeki plastikler süzgeçten geçiriliyor bu süzgeçten geçerken istenilen şekiller veriliyor; bu şekilleri ancak mikroskop yardımıyla anlayıp, görebiliriz. Süzgeçten eriyikin akışı duş başlığından akan suya benzer. O süzgeçten akan her bir eriyike flamen denir, bu flamenler bir saç telinin yaklaşık 16 kat incesi kadardır. Her bir flame soğukhava ve özel yağlarla iplik bir bütün haline geliyor.

►Elde edilen iplik dayanıklı ve işlenebilir halde değildir. İstenilen dayanıklığa getirilebilmesi çekim silindirlerine sündürülüyor. Bu işlemlerden sonra istenilen dayanıklılağa ulaştıktan sonra bobinlere sarılıyor.

Polyester FDY ipliğin yapım aşamalarını anlatmış olduk. Polyester FDY iplik piyasada tam çekimli düz iplik olarak elde ediliyor. Bu iplik tekstil sektöründe dokuma kumaş, dikiş ipliği imalatı, dokumalık kumaş, perde imalatı gibi bir çok alanda kullanılıyor. Normal şartlar altında pet şişeler kullanılmasaydı, plastik elde edebilmek için kimyasal reaksiyonlar yapılıyor. Elde edilen ürünler kurutulup, kesilerek melt yapılıyor. Diğer işlemler aynen tekrarlanıyor. Pet şişelerin kullanılması doğadaki çevre kirliliğini büyük ölçüde engelleyecek.
Kaynak:
►Tübitak
►ZorluHolding